Vần điệu trong thơ các thơ Pháp...

 

VẦN ĐIỆU TRONG THƠ CÁC NHÀ THƠ PHÁP

     Nhà thơ Feslix Arvers

FÉLIX ARVERS VÀ "TÌNH TUYỆT VỌNG"

Nguyên tác bài thơ như sau :

Vần điệu thơ Son net 14 câu

2 khổ 4 câu, khổ 1vần abab ,, mystère… taire,, ; ,, conçu… rien su,,

khổ 2 vần abba ,, inaperçu… reçu,, ; ,, solitaire,…la terre,,,

2 khổ 3 câu, vần ôm aab ,, tendre… entendre,, ; ,, fidèle,… d'elle,,

 

            SONNET D 'ARVERS,

 

Mon âme a son secret, ma vie a son mystère

Un amour éternel en un moment conçu :

Le mal est sans espoir, aussi j'ai dû le taire,

Et celle qui l'a fait n'en a jamais rien su.

 

Hélas ! j'aurais passé près d'elle inaperçu,

Toujours à ses côtés, et pourtant solitaire,

Et j'aurais jusqu'au bout fait mon temps sur la terre,

N'osant rien demander et n'ayant rien reçu.

 

Pour elle, quoique Dieu l'ait faite douce et tendre

Elle ira son chemin, distraite, et sans entendre

Ce murmure d'amour élevé sur ses pas;

 

À l'austère devoir, pieusement fidèle,

Elle dira, lisant ces vers tout remplis d'elle :

" Quelle est donc cette femme ?" et ne comprendra pas.

Dịch nghĩa

Tâm hồn tôi có điều giấu kín, đời tôi mang điều bí mật.

Một tình yêu thiên thu đã chớm nở trong khoảnh khắc.

Nỗi đau này tuyệt vọng nên tôi đành câm nín

Và người gây ra không bao giờ hay biết.

 

Than ôi! Tôi đi qua gần nàng mà nàng không để ý.

Tôi luôn ở cạnh nàng mà tôi vẫn cô đơn.

Và tôi sẽ giữ kín cho đến cùng tận thời gian của mình trên cõi đời này

Không dám cầu xin điều gì và cũng không dám nhận điều gì.

 

Về nàng, dù trời có ban cho nàng vẻ dịu dàng quyến rũ.

Nàng sẽ chỉ đi trên con đường của mình, lơ đãng và không nghe được.

Lời thì thầm của tình yêu vọng lên theo mỗi bước chân.

 

Với bổn phận phải đoan trang, đức hạnh, chung thuỷ.

Khi đọc những câu thơ hoàn toàn viết về nàng, chắc nàng sẽ hỏi:

“Đây là người đàn bà nào?” và nàng cũng không hiểu gì hơn

Bài này vốn không tên, viết theo thể thơ sonnet của Ý, thường được gọi là Sonnet d’Arvers (Bài sonnet của Arvers) hay Un secret (Điều bí mật). Một số sách ở Việt Nam có ghi tựa là Tình tuyệt vọng. Bài thơ được trích trong tập Mes heures perdues (Thời gian đánh mất, 1832). Đây là bài thơ nổi tiếng duy nhất của ông và văn học Pháp đã xem Arvers là “nhà thơ của một bài thơ duy nhất”.

 

Đầu thế kỷ 19, nhiều nhà thơ, nhà văn, nhà nghệ thuật thuộc trào lưu lãng mạn ở Pháp tập trung trong hai văn đoàn: một văn đoàn do Charles Nodier (Viện sĩ Hàn lâm Pháp) đứng đầu và một văn đoàn do Victor Hugo đứng đầu. Félix Arvers tham gia chủ yếu ở văn đoàn Charles Nodier (1780-1844) thuộc trường phái lãng mạn. Dư luận thời ấy đã phỏng đoán người phụ nữ trong bài thơ là cô Marie Nordier, con của ông Charles Nodier. Ông này thường tổ chức bình thơ tại thư viện Arsenal, quy tụ nhiều nhà thơ nổi tiếng đương thời, trong đó có Félix Arvers. Cô Marie lại làm thư ký cho hội này. Cô có chồng vào năm 1833 và trở thành bà Marie Mennessier Nodier. Có lẽ Arvers đã quen và yêu cô với một mối tình đơn phương trong các thời gian kể trên.

Theo tạp chí Historia số 120 (năm 1956) thì năm 1948, Followell xuất bản cuốn Le sonnet de Félix Arvers et ses pastiches (Bài sonnet của Félix Arvers và những bài mô phỏng), trong đó ông kể được hơn 120 bài thơ hoặc mô phỏng hoặc hoạ lại danh phẩm đó, trong đó bài hoạ hay nhất là của Louis Aragon làm năm 1897, thay lời người phụ nữ trong thơ đáp tạ Arvers.

Bài thơ đã được dịch ra nhiều thứ tiếng trên thế giới. Ở Việt Nam, người dịch đầu tiên ra tiếng Việt là Khái Hưng, đăng trên báo Ngày nay trước năm 1940, bản dịch này có tiếng vang do có những chỗ “đạt” (dịch như sáng tác), nhưng ngay đương thời cũng đã có dư luận chê một số câu, chữ sáo mòn và “cổ”. Nhìn chung, đây là một bản dịch có nhiều chỗ không sát nghĩa, thậm chí có những chỗ sai nghĩa (so với nguyên bản). Nó giống như một bài thơ phóng tác hơn là một bài thơ dịch. Ngoài Khái Hưng, còn nhiều người khác nữa cũng dịch bài này.

Sống và sáng tác vào nửa đầu thế kỷ XIX, thời kỳ rực rỡ nhất của trường phái lãng mạn trong nền thi ca Pháp, vốn chuộng sự tự do thoải mái đến độ buông thả trong nội dung và hình thức, Arvers lại chọn Sonnet, một thể thơ đòi hỏi nhiều ràng buộc về hình thức.

   Mỗi bài Sonnet chỉ có 14 câu, bao gồm 2 khổ thơ bốn câu ( quatrain ) và 2 khổ thơ ba câu ( tercet ). Mỗi câu gồm 12 âm tiết ( syllabe ). Cách gieo vần cũng phải theo quy định chặt chẽ : Nếu ở các khổ bốn câu có thể dùng các loại vần thông dụng ( vần chéo : ABAB, hoặc vần ôm : ABBA ) thì các khổ ba câu phải gieo vần liền 2 khổ theo kiểu CCD / EED hoặc CCD / EDE.

Mon âme a son secret, ma vie a son mystère.

Lòng tôi giấu một nỗi niềm tâm sự

Đời tôi đầy chuyện thầm kín riêng tây.

 

Đây rồi cái "tôi"( le "moi" ) quen thuộc của trường phái lãng mạn, cái tôi mạnh dạn và thẳng thắn, không ngại ngần úp mở, không rào đón quanh co, được nhấn mạnh bởi cách dùng một loạt các tính từ sở hữu và đại từ nhân xưng ở ngôi thứ nhất. Và ở đây cái tôi gắn liền với khái niệm khổ đau : "Le mal est sans espoir...", " Hélas !", " solitaire...".

Le mal est sans espoir, aussi j'ai dû le taire

Et celle qui l'a fait n'en a jamais rien su.

( Nỗi đau chừng vô vọng

Đành câm nín mà thôi

Sao người làm tôi khổ

Vô tình quá người ơi !)

Nỗi đau không nói được, xin mượn ngòi bút để thổ lộ can trường, bởi, nói như Alfred de Musset, một người bạn thơ của Arvers :

Les plus désespérés sont les chants les plus beaux

Et j'en sais d'immortels qui sont de purs sanglots.

                          Nuit de Mai ( Đêm tháng năm )

( Lời tuyệt vọng là lời ca đẹp nhất

Vang vọng mãi tiếng nức nở thảm sầu ).

Điều bi thảm hơn là nỗi đau đó chừng như đeo đẳng suốt cả cuộc đời chàng trai si tình.

Un amour éternel en un moment conçu.

( Tình chớm nở vội vàng trong thoáng chốc

Mà tưởng chừng như đã kết ngàn năm.)

Hẳn là chàng gặp gỡ đã từ lâu. Hẳn là chàng đau khổ đã từ lâu .Bởi nàng nào đâu hay biết gì ( elle n'en a jamais rien su) . Và hơn thế nữa, suốt quãng đời còn lại cũng hoàn toàn vô vọng, "dù gặp nhau cúi mặt bước mà thôi " :

Et j'aurai jusqu'au bout fait mon temps sur la terre

N'osant rien demander et n'ayant rien reçu

( Tôi vẫn đi tiếp con đường phía trước

Không dám cầu xin, chẳng nhận được gì.)

Không dám. Dù chỉ một lần. Phải chăng vì chàng quá nhút nhát, e thẹn ? Không, chỉ vì Trời đã sinh ra nàng đoan trang quá, hiền hậu quá, hãy để nàng thủy chung, hãy để nàng chu toàn bổn phận. Cho hình ảnh nàng mãi thánh thiện. Cho Tình Yêu thăng hoa. Và trở thành bất tử. Ít nhất là với bài thơ này.

Vâng, chỉ vì Trời đã sinh ra nàng đoan trang quá, hiền thục quá ...

Pour elle, QUOIQUE Dieu l'ait faite douce et tendre

Elle ira son chemin, distraite, et sans entendre

Ce murmure d'amour élevé sur ses pas;

Thật đáng ngạc nhiên khi nhà thơ dùng QUOIQUE ( mặc dù ) ở đây : mặc dù nàng đoan trang và hiền thục quá , nàng sẽ không nghe thấy tiếng thì thầm của tình yêu ? Lẽ ra phải là PUISQUE Dieu l'a faite douce et tendre ( bởi vì ).

Vì nàng rất mực đoan trang

Tôi đành câm nín để nàng thủy chung !

Nhưng nàng là ai ?

Đọc văn thơ, nghe âm nhạc, nhiều người vẫn có thói quen tò mò muốn biết ai là nguyên mẫu, là nguồn cảm hứng khiến người nghệ sĩ viết nên bài thơ, bản nhạc ấy. Trường hợp này cũng thế. Từ sau khi bài thơ được phổ biến, bao nhiêu giấy mực đã dành cho cuộc truy tìm lai lịch người đẹp khiến thi sĩ ôm mãi mối tình tuyệt vọng mà viết nên những dòng thơ trác tuyệt này.

Có ý kiến cho rằng dây chỉ là một hình ảnh phúng dụ ( allégorie ), người đẹp chẳng hề hiện hữu, hơn nữa trong các ấn bản đầu tiên của tập thơ, trên bài này có ghi chú " dịch từ tiếng Ý " ( traduit de l'italien ) nhưng vì không ai đưa ra văn bản gốc nên giả thuyết này không đứng vững được.

Một ý kiến khác, dựa vào quan hệ thân tình giữa Félix Arvers và Victor Hugo, cho rằng người đẹp bí mật này chính là ... phu nhân của Victor Hugo mà Arvers đã kín đáo nhắc đến tên Adèle bằng cách dùng các vần " fidèle " và "d'elle" trong khổ thơ cuối !

Ý kiến khác nữa - có vẻ được nhiều người đồng tình - nhắc đến tên Marie Nodier, ái nữ của nhà văn viện sĩ Viện Hàn Lâm Pháp Charles Nodier ( 1780-1844 ), người thường tổ chức những buổi bình thơ văn tại thư viện Arsenal quy tụ nhiều thi sĩ lừng danh như Victor Hugo, Lamartine, Alfred de Vigny, Alfred de Musset... Những lần gặp gỡ thường xuyên nơi đây đã khiến Arvers thầm yêu trộm nhớ Marie Nodier mà không hề ngỏ ý cho đến khi nàng sang ngang vào năm 1833 và trở thành bà Marie Mennessier - Nodier.

Nhưng nói cho cùng, có nhất thiết phải biết rõ về người phụ nữ đó thì người đọc mới cảm mới thích bài thơ này không?

CÁC BẢN DỊCH TIẾNG VIỆT

Trước khi đọc lại một số bản dịch, tưởng cũng nên thử DỊCH NGHĨA bài thơ để từ đó có thể thấy sự sáng tạo của các dịch giả :

Mon âme a son secret, ma vie a son mystère

Un amour éternel en un moment conçu,

Le mal est sans espoir, aussi j'ai dû le taire,

Et celle qui l'a fait n'en a jamais rien su.

Tâm hồn tôi có điều thầm kín, đời tôi có sự bí mật

Một mối tình vĩnh cửu đã nảy sinh trong thoáng chốc,

Nỗi đau này không hy vọng, nên tôi đành không nói ra

Và người đã gây ra nó không hề hay biết gì

 

Hélas ! j'aurais passé près d'elle inaperçu,

Toujours à ses côtés, et pourtant solitaire.

Et j'aurais jusqu'au bout fait mon temps sur la terre,

N'osant rien demander et n'ayant rien reçu.

 

Than ôi ! tôi đi qua gần nàng mà không được nàng để ý,

Lúc nào cũng ở bên cạnh nàng mà vẫn cứ lẻ loi.

Và tôi vẫn sẽ đi hết đời mình trên cõi thế ,

mà không dám cầu xin gì cũng như không nhận được gì

 

Pour elle, quoique Dieu l'ait faite douce et tendre,

Elle ira son chemin, distraite et sans entendre

Ce murmure d'amour élevé sur ses pas.

 

Về phần nàng, dù Thượng đế đã ban cho tính hiền thục và dịu dàng,

Nàng sẽ đi con đường của mình, lơ đãng và không nghe thấy

Lời thì thầm của tình yêu vọng lên trên bước chân đi.

 

A l'austère devoir, pieusement fidèle,

Elle dira, lisant ces vers tout remplis d'elle :

" Quelle est donc cette femme ? " et ne comprendra pas.

 

Vẫn thành tâm chung thủy với nghĩa vụ khắc khổ

Khi đọc những dòng thơ toàn nói về nàng như thế này, nàng sẽ hỏi:

"Người phụ nữ nào đó vậy ?" và sẽ không thể hiểu ra.

 

KHÁI HƯNG dịch thơ

TÌNH TUYỆT VỌNG

 

Lòng ta chôn một khối tình

Tình trong giây phút mà thành thiên thâu

Tình tuyệt vọng, nỗi thảm sầu

Mà người gieo thảm như hầu không hay.

Hỡi ôi !người đó ta đây

Sao ta thui thủi đêm ngày chiếc thân ?

Dẫu ta đi trọn đường trần

Chuyện riêng dễ dám một lần hé môi

Người dù ngọc nói, hoa cười

Nhìn ta như thể nhìn người không quen

Đường đời lặng lẽ bước tiên

Nào ngờ chân đạp lên trên khối tình

Một niềm tiết liệt đoan trinh

Xem thơ nào biết có mình ở trong

Lạnh lùng lòng sẽ hỏi lòng,

Người đâu tả ở mấy dòng thơ đây ?!

 

Hà Nội quảng mười năm trước

    Đ  H